Zatruta Odra. Czy polscy przedsiębiorcy „żyjący z rzeki” mogą się domagać odszkodowań od państwa?

Obecna sytuacja na Odrze jest powodem przestoju wielu przedsiębiorstw. Przedsiębiorcy z dnia na dzień zostali pozbawieni możliwości zarobkowania, zaś spectrum branż dotkniętych kryzysem jest bardzo szerokie. Większość podmiotów gospodarczych osiągających dochód z wykorzystaniem dobrodziejstw Odry już szacuje wysokość zaistniałych szkód.

Analizę prawną przygotowali: Mateusz Buczkowski – radca prawny oraz Adam Przybylski – aplikant radcowski, z Kancelarii GRUBE.

Wielu komentatorów jako podmiot odpowiedzialny do naprawienia szkody wynikłej z sytuacji na Odrze wskazuje Skarb Państwa. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w przepisach powszechnie obowiązujących.

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują odpowiedzialność Skarbu Państwa za niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Zarządzanie zasobami wodnymi, które spoczywa na Skarbie Państwa, obejmuje ochronę zasobów wodnych przed zanieczyszczeniami.

W tym założeniu kluczowym elementem składającym się na odpowiedzialność Skarbu Państwa jest ustalenie, że organy powołane do wykonywania zadań z tym związanych zaniechały podjęcia adekwatnych działań w odpowiednim czasie.

Niezależnie od odpowiedzialności Skarbu Państwa przewidzianej w kodeksie cywilnym, można wskazać również inne przepisy statuujące taką odpowiedzialność. W tym kontekście należy przywołać przepisy ustawy Prawo wodne. Ustawodawca wprowadza tam dodatkowe zasady dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej.

Przepisy prawa wodnego stosuje się w głównej mierze do zakładów, tj. podmiotów korzystających z wód w ramach usług wodnych, wykonujących urządzenia wodne lub wykonujących inne działania wymagające zgody wodnoprawnej.

Ustawa wyłącza możliwość uzyskania odszkodowania przez zakłady w sytuacji „wprowadzenia czasowego ograniczenia w korzystaniu z wód”. W stosunku zaś do podmiotów, które korzystają z wód na podstawie powszechnego prawa korzystania z publicznych śródlądowych wód powierzchniowych, stosuje się jedynie ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej. Wymagane jest wówczas udowodnienie szkody (rzeczywistej straty oraz utraconych korzyści) oraz bezprawności (niezgodności z prawem działania lub zaniechania).

Prawo wodne nakłada na organy państwa liczne obowiązki w zakresie ochrony zasobów wodnych, w tym przed zanieczyszczeniami. Zaniechanie dopełnienia tych obowiązków może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą Skarbu Państwa.

Wszczęcie śledztwa w sprawie zatrucia Odry przez Krajowy Urząd Kryminalny w Brandenburgii świadczy o tym, że mająca swój początek na terenie Rzeczypospolitej Polskiej katastrofa ekologiczna postawiła w stan wzmożonej aktywności również władze niemieckie oraz tamtejszy wymiar sprawiedliwości. Rzeczpospolita Polska jako członek wspólnoty międzynarodowej jest stroną Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych, określającej zasady współpracy organów polskiego wymiaru sprawiedliwości z właściwymi organami państw obcych, w tym Republiką Federalną Niemiec.

Instytucji pomocy prawnej został poświęcony rozdział 62 polskiego Kodeksu postępowania karnego, w którym wskazano obszary, w jakich może być realizowana współpraca w sprawach karnych. Katalog czynności ma charakter otwarty i obejmuje m.in. przesłuchiwanie osób w charakterze oskarżonych, świadków czy biegłych, a także wzywanie osób przebywających za granicą do osobistego dobrowolnego stawiennictwa w celu przesłuchania.

Procedura międzynarodowej współpracy sprowadza się w głównej mierze do przedstawienia przez sąd lub prokuratora prowadzącego postępowanie na terenie państwa obcego stosownego wniosku o dokonanie określonej czynności do rozpatrzenia polskiemu sądowi lub prokuratorowi.

Należy mieć przy tym na uwadze, że kooperacja w sprawach karnych opiera się w głównej mierze na zasadzie wzajemności. Wobec powyższego rozpatrzenie wniosku organu państwa obcego zależeć będzie niejako od uznania polskiego sądu lub prokuratora, którym obowiązujące przepisy umożliwiają odmowę udzielenia pomocy prawnej, m.in. kiedy nie zagwarantowano wzajemnej pomocy z drugiej strony albo jeżeli żądana czynność godziłaby w suwerenność państwa.

W razie pozytywnego rozpatrzenia przez polski sąd lub prokuratora wniosku innego państwa, co do zasady instytucja pomocy prawnej polega na przeprowadzeniu czynności bezpośrednio przed polskim sądem lub prokuratorem. Odstępstwo od tej reguły uzależnione jest od treści złożonego wniosku oraz uznania polskiego sądu lub prokuratora albo dobrowolnej zgody samego wezwanego.

W pierwszej kolejności mowa o sytuacji, w której organ państwa obcego wnioskuje o dopuszczenie do udziału w czynności przed polskim organem własnych przedstawicieli oraz inne zainteresowane osoby. Natomiast jeżeli organ państwa obcego uzna, że osobiste stawiennictwo świadka lub biegłego jest szczególnie konieczne, powinien to uwzględnić we wniosku, a polski sąd lub prokurator wezwać do dobrowolnego stawiennictwa, a następnie poinformować państwo wzywające o odpowiedzi świadka lub biegłego.

Wobec aktualnego stanu wiedzy pozostaje nam oczekiwać na ustalenia dotyczące przyczyn aktualnej sytuacji na Odrze.